Zakon cystersów, kontynuujący tradycję skromnego i pracowitego życia pierwszych wspólnot benedyktyńskich, cieszył się na Śląsku szczególnym patronatem władców tej ziemi. Zjawisko to pojawiło się wraz z ufundowaniem opactwa w Lubiążu w 1175 r. przez protoplastę śląskiej gałęzi Piastów, Bolesława Wysokiego i zaowocowało przełomowymi zmianami w kulturze i gospodarce dzielnicy. W tym kontekście należy spojrzeć na złożony problem powstania klasztoru w Henrykowie.
Zgodnie z przekazem Księgi Henrykowskiej, której pierwszy autor, opat Piotr, spisywał dzieje opactwa w oparciu o dostępne dokumenty i zeznania świadków, pomysłodawcą sprowadzenia cystersów nad Oławę, był pochodzący z Małopolski kanonik katedralny wrocławski i jednocześnie książęcy notariusz, Mikołaj. Miał on w 1222 r. osobiście porozumieć się z przedstawicielami lubiąskiego domu i uzyskać ich aprobatę na założenie prepozytury (Liber fundationis, ks. I, 1, s. 4n). Zamiar ten wyjawił następnie podczas uroczystej uczty w Henrykowie z udziałem biskupów wrocławskiego, lubuskiego i poznańskiego oraz książąt śląskich, Henryka Brodatego i jego syna, prosząc ich o pozwolenie na proces fundacji nowego klasztoru. W odpowiedzi władca zwierzchni miał udzielić swojej zgody pod tym jednak warunkiem, że wspólnota będzie wspominać jego i jego syna jako swoich właściwych fundatorów (Liber fundationis, ks. I, 1, s. 6n). Zamieszanie powstałe wokół osób zaangażowanych w powołanie do życia opactwa henrykowskiego znalazło swoje odzwierciedlenie w przekazach źródłowych (Michalska 2015), które jednak pozostają zgodne co do tego, że sam Henryk Pobożny pozostał wobec procesu fundacji bierny. Uwzględnienie go w tradycji klasztornej na wyraźną prośbę ojca, stanowiło zapewne element wiążący przyszłego następcę ze środowiskiem zakonnym, które od końca XII w. służyło władcom wymiernym wsparciem (Wiszewski 2011, s. 146).
Sprowadzeni ok. 1227 r. do Henrykowa mnisi mieli obowiązek otaczać młodego księcia swoją modlitwą, a z czasem odprawiać cykliczne nabożeństwa wypominkowe za jego duszę (Liber fundationis, ks. I, 1, s. 10, Nekrologium, s. 287). Cystersi stanowili jednak przede wszystkim ważne narzędzie polityki książęcej w XIII w. Ich działalność kolonizacyjna wpisywała się w proces modernizacji władztwa Henryków śląskich, co przynosiło stałe korzyści obu stronom: opactwu i księstwu. Podwaliny pod rozwój majątku ziemskiego zawdzięczali henrykowscy mnisi Henrykowi Brodatemu (Adamska 2019, s. 95), a aktywniejszy udział w tym procesie jego następcy daje się zauważyć wraz z objęciem przez niego samodzielnych rządów. W l. 1239-1240 r. Henryk Pobożny wystawił cystersom kilka dokumentów zatwierdzających posiadane dobra (SUb, t. 2, nr 172) lub nadających klasztorowi w Henrykowie nowe nabytki, w tym Lasy Rudzkie w Kotlinie Raciborskiej (SUb, t. 2, nr 429, 431. CDS nr 547, Maleczyński 1967). Wydaje się zatem, że pomiędzy opactwem w Henrykowie, a przypisanym mu protektorem w osobie księcia Henryka II nawiązały się ścisłe relacje, które przerwał brutalnie w 1241 r. najazd mongolski. Klasztorowi przyniósł on doszczętne zniszczenia majątku i rozproszenie wspólnoty (Broda 2014, s. 46), a władcy śmierć na Polu Legnickim.
Bibliografia
Źródła:
Codex Diplomaticus Silesiae , t.7, Regesten zur schlesischen Geschichte, cz. 1, Bis zum Jahre 1250, wyd. C. Grünhagen, Wrocław 1884 (CDS).
Liber fundationis claustri Sanctae Mariae Virginis in Heinrichow czyli Księga Henrykowska, wyd. R. Grodecki, Wrocław 1991.
Maleczyński K., Kilka nie drukowanych oryginałów śląskich z pierwszej połowy XIII wieku, „Sobótka” 22 (1967), nr 3, s. 346-358.
Nekrologium des Stifts Heinrichau, wyd. W. Wattenbach, Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesien, t. 4, Breslau 1862, s. 278-307.
Schlesisches Urkundenbuch, t. 2, wyd. W. Irgang, Wien 1977 (Sub).
Literatura:
Adamska D. Wieś – miasteczko- miasto. Średniowieczne osadnictwo w dorzeczu górnej i środkowej Oławy, Łomianki 2019.
Broda M., Biblioteka klasztoru cystersów w Henrykowie do końca XV wieku, Kraków 2014.
Michalska M., Stan wiedzy o początkach klasztoru cystersów w Henrykowie w dziejopisarstwie późnego średniowiecza oraz renesansu, „Saeculum Christianum” 22 (2015), s. 94-107.
Wiszewski P., Henryk II Pobożny. Biografia polityczna, Legnica 2011.
