Krótkie, bo zaledwie trzyletnie rządy Henryka Pobożnego, przerwał najazd Mongołów, nazywanych w źródłach średniowiecznych Tatarami. Wbrew mitom, które narosły wokół tego wydarzenia, nie miało ono charakteru niepodziewanego, ponieważ już po śmierci Czyngis-chana jego następca rozpoczął kampanię wojenną skierowaną na zachód wielkiego imperium. W 1240 r. na Śląsk dotarli pierwsi świadkowie podboju Rusi, a wraz z nimi informacje o masakrach dokonywanych przez wojowników ze wschodu (ŻERELIK 2021, s. 12). Mongołowie stanęli na granicy księstw polskich zapewne na początku 1241 r., rozpoczynając swój pochód od ziemi sandomierskiej (WISZEWSKI 2007, s. 191), historycy nie ustalili jednak do dziś ani trasy tego najazdu, ani liczebności nadciągającego wojska. Henryk Pobożny podjął przygotowania do starcia pozbawiony sojuszników zewnętrznych, pomimo prób ogłoszenia oficjalnej krucjaty (SUTOWICZ 2016, s. 233).
Miejsce i przebieg ostatniej bitwy Henryka Pobożnego, w której poniósł śmierć, pozostają przedmiotem nierozstrzygniętych sporów naukowych. Analiza licznych zapisek nekrologicznych pozwala przyjąć datę tego wydarzenia na 9.04.1241 r. (JASIŃSKI 2007, s. 104). Dokładne miejsce spotkania wojsk chrześcijańskich z Mongołami pod stołeczną Legnicą, określane w XIV-wiecznych źródłach nazwą Walstat (Rocznik cystersów henrykowskich…, s. 701, przetłumaczoną przez Jana Długosza jako „Dobre Pole” (Roczniki…, VII, s. 22), nie jest znane. Dyskusja historyków dotyka również liczebności i składu armii chrześcijańskiej. Rycerze zostali podzieleni na cztery hufce, na czele których stanęli dowódcy: czeski możnowładca Bolesław Dypoldowic, małopolski komes Sulisław, książę opolsko-raciborski Mieszko Otyły oraz sam Henryk Pobożny (MAROŃ 2011, s. 116). Pomijając skrajne opinie historyków odrzucających wagę wydarzeń pod Legnicą, przyjmuje się obecnie, że dziesięciotysięcznej armii mongolskiej stawiły czoła około cztery tysiące rycerzy (MAROŃ 2011, s. 129), wśród których przeważali poddani księcia śląskiego oraz najemni rycerze krzyżowi, wśród których miało braknąć krzyżaków, obecni byli natomiast templariusze (BURZYŃSKI 2012, MAROŃ 2011, s. 39). Mongołowie, wytrawni jeźdźcy wyposażeni przede wszystkim w łuki, włócznie i topory, znali tzw. ogień grecki, wykorzystywany w machinach miotających. Honorowej walce chrześcijańskich rycerzy przeciwstawiali skuteczne metody zaskoczenia, otoczenia i krępowania przeciwnika (MAROŃ 2011, s. 44-57).
Historycy zgadzają się, że kluczowym momentem, który zdecydował o klęsce armii Henryka Pobożnego, w pierwszej fazie bitwy utrzymującego nad przeciwnikiem przewagę, stała się ucieczka z nieznanego powodu części wojsk chrześcijańskich (MAROŃ 2011, s. 129). Okoliczności śmierci księcia śląskiego pozostają jednak przedmiotem sporu. W historiografii przeważała dotąd wersja Jana Długosza, zgodnie z którą towarzyszom księcia nie udała się próba wyprowadzenia go z pola bitwy, gdy mongolscy wojownicy, ugodzili go włócznią przerywając bohaterską obronę. Uprowadzili go następnie z pola bitwy i dokonali dekapitacji (Roczniki…, VII, s. 25-26). Odnaleziona w latach 60-tych XX wieku relacja franciszkańskiego dyplomaty na dwór mongolski, podpisującego się jako C. De Bridia, zawiera nieco inną wersję wydarzeń, choć niesprzeczną z informacjami kronikarza krakowskiego. Franciszkanin pominął detale walki rycerskiej Henryka Pobożnego skupiając się na jego losach po ujęciu na polu bitwy: Henryk miał być obrabowany, zmuszony do oddania czci trupowi poległego pod Sandomierzem wodza, a następnie pozbawiony głowy, którą odesłano do głównego obozu mongolskiego na Węgrzech (C.de Bridia, s. 244). Istotą sporu pozostaje kwestia, czy Henryk Pobożny żył w chwili pojmania, czy też stracił życie w ferworze walki na Dobrym Polu. Bezsporne pozostają skutki tego wydarzenia: załamanie potęgi śląskiego państwa Henryków i koniec ich politycznych planów.
Bibliografia:
Źródła:
Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki Sławnego Królestwa Polskiego, tł. J, Mrukówna, red. K. Pieradzka, Warszawa 2009
Rocznik cystersów henrykowskich, wyd. A. Bielowski, MPH. t. 3, Lwów 1878, s. 699-704.
C. de Bridia, Historia Tatarów, opr. J. Strzelczyk, [w:] Spotkanie dwóch światów. Stolica Apostolska a świat mongolski w połowie XIII wieku. Relacje powstałe w związku z misją Jana di Piano Carpiniego do Mongołów, red. Tenże, Poznań1993, s. 234-254.
Literatura przedmiotu:
E. Burzyński, Templariusze w walce z najazdem mongolskim na Polskę w 1241 roku, „Słupskie Studia Historyczne” 18 (2012), s. 37-60.
K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, Kraków 2007.
J. Maroń, Koczownicy i rycerze. Najazd Mongołów na Polskę w 1241 roku na tle sztuki wojennej Europy XII i XIII wieku, Wodzisław Ślaski 2011.
A. Sutowicz, Moty „miles Christi” w legendzie o księciu Henryku Pobożnym w źródłach śląskich w XIII i XIV wieku, „Perspectiva. Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne 15 (2016), nr 1 (28), s. 225-244 .
P. Wiszewski, Henryk Pobożny. Biografia polityczna, Legnica 2011.
R. Żerelik, „…kazali mu klękać przed martwym wodzem, który poległ w Sandomierzu”. W kwestii pochówku mongolskich wojowników oraz ich ofiar w czasie najazdu na Europę, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 76 (2021), nr 3, s. 7-30.
